“ผ้าทอเมืองสุรินทร์” นับเป็นงานหัตถกรรมที่งดงามและสืบทอดมาหลายชั่วอายุคน นิทรรศการชุดนี้จะบอกเล่าพัฒนาการและการสืบสานผ้าทอมื

เรื่องราวต่าง ๆ ถ่ายทอดวิถีการทอผ้าในชุมชนเชื้อสายเขมร ณ บ้านตำปูงและบ้านนาตัง

เนื้อหาประกอบด้วย

• เมื่อกาลก่อนและร่วมสมัย
• กว่าจะเป็นไหม
• เส้นไหมและสีสัน
• ทอเส้นให้เป็นผืน
• ลวดลาย
• มรดกไหม

(ในภาพ แม่บ้านในบ้านนาตังให้หนอนไหมกินใบหม่อนเป็นอาหาร) 

(ในภาพ หญิงเชื้อสายเขมรสุรินทร์เข้าพิธีแต่งงาน ณ บ้านนาตัง เจ้าสาวมอบผ้าไหมหลายชิ้นให้กับครอบครัวของฝ่ายชาย ถือเป็นการรับไหว้ และญาติทางฝ่ายชายจะมอบสินสอดให้กับฝ่ายหญิงสำหรับการเริ่มต้นชีวิตครอบครัว)

(ในภาพ กลุ่มหนุ่มสาวเชื้อสายเขมรสุรินทร์แต่งกายด้วยชุดพื้นเมือง ในงานเทศกาลช้างประจำจังหวัด ราวทศวรรษ 2500

- ห้องภาพเมืองสุรินทร์ เอื้อเฟื้อภาพ)

(ในภาพ เป็นภาพถ่ายครอบครัวที่บันทึกช่วงเวลาสำคัญของครอบครัว  สมาชิกในครอบครัวจึงเลือกชุดที่ดีที่สุด ผู้หญิงทุกคนนุ่งซิ่นไหมที่ทอกันเองในบ้านนาตัง วัฒนธรรมการทอผ้าในครัวเรือนแสดงให้เห็นทักษะของผู้หญิงและสมบัติของครอบครัว)

การเลี้ยงหนอนไหมนับเป็นงานที่ต้องใส่ใจ ใบหม่อนเป็นอาหารโอชาให้หน่อนไหม

แต่นับวันจะมีจำนวนครอบครัวที่เลี้ยงหนอนไหมลดลง

หนอนไหมจะกลายเป็นดักแด้ให้ช่างทอได้สาวเป็นเส้นไหม ในระยะ 2-5 วัน ขึ้นอยู่กับสายพันธุ์ ต้องป้องกันไม่ให้มดและแมลงวันเข้าสู่ภายใน จึงมีต้องคลุมด้วยผ้าถุงและหล่อน้ำไว้ที่ขาของชั้นวางกระด้ง 

ดักแด้ที่แยกไว้ในจ่อ ใช้เวลาราวสองวันก่อนการสาวเส้นไหม ดักแด้บางตัวถูกแยกในขั้นตอนนี้ สำหรับการเพาะพันธุ์ในฤดูกาลต่อไป

หลังจากการสาวไหมเสร็จแล้ว ก็ทำเป็นเข็ด (เป็นใจ) โดยแยกชนิดต่าง ๆ ของเส้นไหม เช่น ไหมใหญ่ ไหมสาวเลย หรือไหมยอด โดยใช้เครื่องทำเข็ด ซึ่งรียกว่า “เหล่ง” ในภาพเป็นการเหล่งไหมเข้า “อัก” เพื่อให้ได้เส้นไหมที่มีความสม่ำเสมอ

ช่างทอผ้าจำนวนหนึ่งชอบใช้ไหมน้อย (ไหมชั้นในสุดของดักแด้) เพราะจะให้ผ้าที่มีความนุ่มมากกว่า โดยซื้อเส้นไหมที่ทำในท้องถิ่นหรือบางครั้งจะใช้เส้นไหมสังเคราะห์ หรือเส้นไหมที่ผลิตในแหล่งอื่น

ส่วนสีย้อมเคมีนั้นแห้งไว แต่ช่างทอบางคนหลีกเลี่ยงการใช้สีเคมี และตลาดเริ่มนิยมใช้สีธรรมชาติมากขึ้น

ลายผ้าที่เรียกว่า “โฮล” เป็นเสมือนกับราชินีของไหมสุรินทร์ ตามลวดลายดั้งเดิมนั้น โฮลประกอบด้วยสี 3 สีที่ย้อมจากวัสดุธรรมชาติ  แดงจากครั่ง เหลือมองจากเขและขนุน และน้ำเงินจากคราม

    ผ้าไหมทอมือในสุรินทร์มีเอกลักษณ์คือสีแดงที่มาจากครั่ง ในภาษาเขมรเรียกว่า “เลียก” ครั่งเป็นแมลงประเภทหนึ่งที่ขับสารมีลักษณะเป็นเหมือนยางหรือชันออกมาไว้ป้องกันตัวเองจากศัตรู สารนี้เรียกว่า "ครั่งดิบ" มีสีแดงม่วง ลักษณะคล้ายขี้ผึ้งสีเหลืองแก่ หรือยางสีส้ม

    ความเชื่อและข้อห้ามจำนวนไม่น้อยเกี่ยวข้องกับครั่งและกระบวนการย้อมสี ในภาษาเขมร “เลียก” หมายถึง “หลบซ่อน” ในช่วงพิธีขึ้นบ้านใหม่ ชุมชนเชื้อสายเขมรสุรินทร์ใช้ครั่งเป็นส่วนประกอบพิธี เพื่อป้องกันบ้านจากภยันตราย ครั่งชิ้นเล็ก ๆ จะเก็บไว้ในตู้หรือลิ้นชัก ด้วยความเชื่อที่ว่าครั่งจะบังตาไม่ให้ขโมยเห็นสิ่งของมีค่าที่เก็บไว้ในเรือน

  ช่างทอหยุดการเตรียมสีทันที เมื่อมีผู้หญิงเดินเข้ามาใกล้บริเวณนั้น เนื่องจากไม่แน่ใจว่า ผู้หญิงที่เดินเข้ามาตั้งท้องหรือมีประจำเดือนหรือไม่ ซึ่งเป็นข้อห้าม เพราะอาจจะทำให้สีที่ได้ไม่ติดเส้นไหมที่ย้อม

  บางคนย้อมผ้าในช่วงเวลากลางคืนหรือกลางป่า เพื่อหลีกเลี่ยงไม่ให้ใครมารบกวนในระหว่างการย้อมสี

    ปัจจุบัน มีการใช้ “ด่างฟอกไหมขาว” เพื่อฟอกสีเหลืองตามธรรมชาติของเส้นไหมดิบ   และผสมสารส้มในสีย้อมสำหรับให้สีติดทนนาน เรียกได้ว่าเป็นการผสมผสานระหว่างสิ่งที่เป็นธรรมชาติและสารสังเคราะห์

    บ้านแม่ชอุ่มในบ้านนาตัง คงสืบทอดการทอผ้าและการย้อมผ้าด้วยสีธรรมชาติ และถ่ายทอดความรู้ให้กับหลานสาว แม้อั้มผู้เป็นหลานในวัยสามสิบเศษทำงาน ณ ท่าเรือสัตหีบ จังหวัชลบุรี แต่เมื่อกลับมาเยี่ยมบ้าน เธอคงทอผ้าและหวังว่าสักวันจะย้ายกลับมาตั้รกรากที่บ้านเกิด

    กลุ่มแม่บ้านตั้งขึ้นเมื่อ พ.ศ.2546 ด้วยการสนับสนุนทั้งในระดับจังหวัดและระดับตำบล ผ้าทอของกลุ่มแม่บ้านจะจำหน่ายให้กับมูลนิธิศิลปาชีพ

    ทุกวันนี้ มีสมาชิกกลุ่มราว 50 คน ช่างทอผ้าบางคนทอผ้าแบบเต็มเวลา ณ ที่ทำการของกลุ่มแม่บ้าน บางคนทอผ้าเป็นรายได้เสริมให้ครอบครัว บ้างใช้เวลาทอผ้าในครัวเรือนและใช้กรรมวิธีการผลิตแบบดั้งเดิม

    กลุ่มแม่บ้านเริ่มใช้สีย้อมสังเคราะห์และเส้นใยสำเร็จจากภายนอก รวมถึงการใช้กี่กระตุกเพื่อเพิ่มจำนวนการผลิตให้เป็นสินค้าของชุมชน นอกจากนี้ ยังมีการปรับลวดลายให้เหมาะสมกับตลาดทั้งในระดับท้องถิ่นและลูกค้าภายนอกชุมชน

      ลายผ้าอาจแบ่งได้หลายลักษณะ เช่น “ท้องถิ่น” “ประเพณี” “สมัยใหม่” “เขมร” “ไทย” “เขมรสุรินทร์” “ประยุกต์” ฯลฯ แต่ใช่ว่าจะแบ่งแยกได้อย่างชัดเจน เพราะการออกแบบนั้นเกิดขึ้นได้อยู่เสมอขึ้นอยู่กับผู้ทอ

      แต่รูปแบบสำคัญของผ้าไหมสุรินทร์นั่นคือ “มัดหมี่” นั่นคือเทคนิคการมัดย้อมเส้นไหมก่อนการทอและกลายเป็นลวดลายที่งดงาม ต่อไปนี้เป็นตัวอย่างลวดลายเอกลักษณ์ของผ้าไหมทอมือ

    “โฮล” ได้รับการกล่าวขานโดยคนท้องถิ่นว่าเป็น “ราชินีผ้าไหมสุรินทร” ชื่อของลายมาจากคำภาษาเขมรว่า “โฮร” ที่หมายถึง ไหล เพราะลายผ้าเสมือนสายน้ำที่ไหล

    เดิมที ผู้หญิงจะใส่ซิ่นโฮลแต่ในปัจจุบันทั้งชายและหญิงประยุกต์ผ้าโฮลเป็นเครื่องแต่งกายในวาระสำคัญ เช่น งานแต่งงาน เทศกาล

    “อัมปรม” เป็นลวดลายที่เกิดจากการมัดย้อมทั้งเส้นยืนและเส้นพุ่ง เทคนิคการมัดย้อมแบบนี้เดิมทีพบในจีน อินเดีย ญี่ปุ่นและอินโดนีเซีย แต่กลายเป็นเทคนิคการทอในสุรินทร์ไม่น้อยกว่า2,000 ปี

  หากแปลเป็นไทยคือ “คลานมาสยาม” นงเยาว์ ทรงวิชา กล่าวถึงชื่อเรียกของลวดลายที่เกี่ยวข้องกับการสู้รบระหว่างราชสำนักสยามกับเขมร และเมื่อคนเชื้อสายเขมรได้รับอนุญาตให้ตั้งรกรากในสุรินทร์ จึงแสดงความภักดีด้วยการสร้างสรรค์ลวดลายและสอยลูกหลานให้รู้จักความหมาย 

    ในอำเภอเขวาสินรินทร์ มีการจัดเทศกาล “นุ่งผ้าไหม ใส่ปะเกือม เรือมกันตรึม” เพื่อส่งเสริมและเผยแพร่มรดกวัฒนธรรมเชื้อสายเขมรให้กับผู้คนในท้องถิ่น

    แม่ ๆ ที่เป็นสมาชิกในชุมชนสวมใส่เสื้อผ้าไหมที่ทอในชุมชน ซึ่งแสดงให้เห็นเอกลักษณ์ของชุมชนเชื้อสายเขมรสุรินทร์และความภาคภูมิใจแก่ผู้มาเยือน

 ผ้าไหมขายในตัวเมืองสุรินทร์  แม่ค้าเป็นสมาชิกของเครือข่ายช่างทอในพื้นที่ และผู้ซื้อเป็นคนในท้องถิ่นสุรินทร์